Warbixin la xiriirta khatarta cudurka Cagaarshowga iyo Prof Dufle oo faah faahin ka bixiyay
Axad, July, 28, 2019 (HOL)-Sanad kasta maanta oo kale 28 July ayaa laga maamuusaa dunida oo idil maalintta khatarta cudurka Cagarshowga oo ka mid ah cudurrad halista ah ee ku dhaca Aadanaha.
Prof/Dr.
Cusmaan Maxamuud Dufle oo ka mid ah dhaqaatiirta Soomaaliyeed ayaa
sheegay in cudurkan cagaarshowga uu yahay cudur qatar ah oo caalamku u
aqoonsaday dilaaga aamusan, wuxuuna xusay in
halku dhega caalamiga ah ee cudurkan sanadka 2019-ka laga dhigay
"Maalgeli Ciribtirka Cagaarshowga (Invest Eliminating Hepatitis)" si
bulshooyinka caalamka loogu baraarujiyo halista cudurkan iyo sida loogu
baahan yahay in loo dabar jaro.
“Cudurka
Cagaarshowga ama jooniska waa cudur dhibaato weyn ku haya bulshada
caalamka ku dhaqan, sidaas darteed sanad kasta 28-ka July waxaa loo
asteeyay maalinta Cagaarshowga aduunka (World
Hepatitis Day) si bulshada caalamka loogu wacyi galiyo
qatarta iyo ka hortaga cudurkaan helista ah oo sida amusan dadka u dila
(Silent Killer)” ayuu yiri Dr Dufle.
Cudurka
cagaarshowga waxaa keena feyrusyo kala duwan kuwaas oo keeno burbur iyo
dhaawac ku dhaca unugyada beerka (Hepatitis), feyrusyadaas waxaa ka mid
ah: Virus A, B, C oo ah kuwa ugu badan
iyo D, E.
Cagaarshowga A ( Hepatitis A Virus – HAV).
Waa
nooca ugu badan sanadkii wuxuu ku dhacaa tiro dhan 1.4 milyan , wuxuu
ku badan yahay caruurta dadka waaweyna waa ku dhacaa, hab saf mar ah
(Outbreak) ayuu leeyahay. Wuxuu ku badan yahay
goobaha nadaafadoodu hooseyso dadka badan ay ku nooloyihiin (Crowded
area) sida xeryaha qaxootiga IWM.
Feyruska
wuxuu soo raacaa saxarada , waxaana gudbiya gacmaha kadib marka la cuno
cunto , khudrad , miro oo aan si fiican loo nadiifin iyo marka la cabo
biyo aan nadiif aheyn oo jeermiga ku jiro.
Cagaarshowga
A (HAV) marka qofka dhiigiiso galo ilaa calaamooyinka ka soo if
baxayaan waxey qaadaneysaa mudo dhan qiyaastii 30 maalmood , xiligaas
qofka saxarada ayuu ku gudbinayaa cudurkii
ama feyruskii.
Noocan A dhaqso ayaa looga bogsadaa, wax raagis ahna ma yeesho (Chronic Form).
Cagaarshowga B (Hepatitis B Virus – HBV)
Cagaarshowga
noocaan waxaa keena feyrus B ( HBV), wuxuuna ka mid yahay kuwa ugu
qatarsan. Cudurkan waxa uu keenaa in qofka uu ku noqodo mid wakhti
kooban haya (Acute) ama joogta ah ( Chronic).
Wuxuu cudurkaan horey ugu soo dhacay qiyaas ahaan 2 bilyan
oo qof, waxaa cudurkan la nool ama qabta 257 milyan ( Chronic
Infection) waxaa sanadkii u dhimata tiro ku dhow hal milyan.
Marku
feyruska dhiiga galo ilaa iyo calaamooyinka ka soo ifbaxayaan waxey
qaadaneysaa muddo dhan qiyaas ahaan 75 maalmood. wuxuuna leeyahay
raagis(Chronic infection).
Cagaarshowga nooca B wuxuu ku gudbaa dhiiga iyo dhecaanka qofka jiran marka uu gaaro dhiiga qofka fiyow sida:-
1-
Hooyada uurka leh oo cunuga u gudbin karta xiliga dhalmada (Perinatal Transmission) xiligaas oo ah kan ugu badan ee raagista yeesha 90%.
2- Dhiig ku shubid (taasoo waayahan yaraatay).
3- Cirbid lagu duray qof jiran oo qof kale loo isticmaalo,
4- Qalabka ama Sakiinta Gar xiirka , madax xiirka oo wadar loo isticmaalo.
5- Wuxuu ku gudbi karaa galmada (Sexual Intercourse).
6 Wuxu kaloo ku gudbaa daawo dhaqameedka sida:- Dalqa goynta, qun goynta, ilka bixinta, gudniinka fircooniga , gudniinka raga
si wadajir ah, dhalma dhaqameedka, sarsarmada, toobinta oo intaba qalabka loo isticmaalayo aan la jeermi dilin.
Cagaarshowga nooca B waxaa halis u ah:-
- Bukaanada dhiig dareerka qaba (Hemophilia) oo mar kasta dhiig lagu shubo.
- Bukaanada kiliyaha ka jiran oo la dhaqo (Renal Dialysis)
- Shaqaalaha caafimaadka iyo kuwa sheybaarka
- Buukanada HIV qaba oo difaacooda hooseyo.
Waxaa xusid mudan in cagaarshowga B (HBV) uu boqal jeer (100%) ka dhaqso badan yahay HIV xowliga fiditaanka cudurka.
Feyruskan cagaarshowga B todoba maalmood ayuu dibada ku noolaan karaa asagoo waqtigaasku gudin kara cudurka.
Cagaarshowga C
( Hepatitis C Virus – HCV).
Waxaa
keena feyruska cagaarshowga C (HCV), tirade aduunka qabta cagaarshowga
nooca C-ga waa 71 milyan qof ; sanad kaste tirade bukaanka cusub uu ku
dhaco sanadkiiba waxey gaareysaa 1.75 milyan.
Waxaana sanad kasta u dhimata 400,000 qof.
Feyruska
cagaarshowga nooca C-ga waxaa la helay 1989 , horay waxaa la dhihi
jirey (NON A NON B) oo aan ahayn cagaarshowga noocyada A iyo B,
taariikhdaas wixii ka horeeyay , wuxuu aad ugu gudbi jiray dhiiga
dadka lagu shubo, asagoo keeni jiray cagaarshowga ka yimaada dhiig ku
shubida (Post-transfusion hepatitis).
Wuxuu ku gudbaa dhiiga iyo dhecaanka qofka jiran marka uu gaaro qofka fiyow.
Marku
feyruska dhiiga galo ilaa iyo calaamooyinka ka soo ifbaxayaan waxey
qaadaneysaa muddo dhan qiyaas ahaan 60 maalmood (45 -180 maalmood).
Cagaarshowga
nooca C (HCV) wuxuu yeeshaa raagis (Chronic Hepatitis) 75% ilaa 80%,
khatarta kale uu leeyahay waxaa ka mid ah in calaamooyinkii cudurka
badanaa aysan soo If
baxin 60% ilaa 80% (Asymptomatic), taas ayaa keentay magaca la siiyay oo ah dilaga aamusan (Silent Killer).
Isku
darka Cagaarshowga ee noocyada B iyo C waxaa sanadkii u dhinta dad
gaaraya 1.34 milyan oo qof kuwaasoo ka badan mar la isku daro tirada
sanadkii u dhimata cudurada TB-da iyo HIV/AIDS-ka.
Adduunka
oo dhan waxa cudurka qaba dad gaaraya 325 milyan oo qof, boqolkiisa 10
ka mid ah dadkaas oo qaba nooca B iyo boqolkiisa 20 ka mid ah dadka qaba
nooca C ayaa ogaada iney qabaan cudurka.
Sidoo
kale waxaa la ogaaday in Cagaarshowga noocyadiisa B & C ay 3
meelood 2 sabab u noqdaan in qofku qaado Cancerka ku dhaca beerka.
Waxaa
sidoo kale la sheegay in cudurkan cagaarshowga ay dawadiisa si
dhameystiran u helaan 4-5 Milyan oo qof oo kaliya adduunka oo dhan,
iyadoo ay jirto in heyadda Caafimaadka Adduunka WHO ay
dejisay qorshe lagu ciribtiraayo cudurkan inta u dhexeysa sanadka 2015
illaa 2030 si halista uu leeyahay aadanaha looga badbaadiyo.
Calaamadaha Cudurka Cagaarshowga.
Waxaa loo qeybiyaa 3 qeybood:-
Qeybta
Hore :Waa xiliga cagaarkii wali soo if bixin (Pre-icteric Phase):
Xiligaas bukaanka waxuu qabaa calaamooyinka sida labolabo , bog xanuun,
madax xanuun, matag , cuntada uu qaadan kari waayo , daal badan,
xumad, qun xanuun , murqo xanuun , xubno xanuun, shuban yar.
Calaamooyinkas waxay ay jiri karaan muddo dhan 10 ilaa 14 casho.
Qeybta
labaad: Waa xiliga cagaarka muuqanaayo (Icteric Phase): Xiligan waxa
soo muuqanaayo cagaarki indhaha , oogada, kaadida oo gaduud noqota sida
shaah rinji ah (Dark Urine), saxarada oo midib
cadaata iyo kor cuncun. Xanuun yar oo dhinica beerka ku aadan iyo
qanjiro barar. Calaamadahaan waxey jiri karaan muddo dhan 2 ilaa 3, 4
usbuuc.
Qeybta
Saddexaad: waa xiliga ka bogsashada cudurka (Convalescence phase):
Xiligaan calaamooyinkii cudurka waa yaranayaan ilaa ay ka baaba’aan sida
cagaarka indhaha iyo oogada oo baaba’aya, bukaanka
waa ka soo fiicanaayaan calaamadihii hore laakin taas macanaheedu ma
ahan in bukaanku ka reestey cudurkii balse beerkii wali waa dhaawacan
yahay oo waa bukaa , waxeyna qadaneysaa bogsashadiisa buuxda muddo 2
ilaa iyo 4 bilood ah.
Dabka iyo Cagaarshowga:
Bulashada soomaaliyeed qaar badan waxey aminsanyihiin in cudurka cagaarshowga lagu daaweyo dabka bukaanka la gubo.
Hadaba dabka iyo cudurka cagaarshowga haba yaraatee wax xariir ah oo ka dhaxeeya ma jiran.
Arintaas
si cilmi ah hadaan u fasirno, waa tii horay aan u soo xusney sadaxdii
qeybood ee calaamooyinka gaar ahaan xiliga cagaarka indhaha iyo oogada
ay soo if baxo in uu jiri karo 2,3 ilaa
4 usbuuc kadibna ay baabi doonaan calaamooyinkaas oo dhan, hadabo waxaa
isku soo beegmaya xiliga bukaanka la gubo iyo dhamaadka caadiga ahaa ee
calaamooyinka taas ayaana keentay in dadka qaarkiis u qaataan in
bukaanka uu dabka ku reystey, taasana waxey keeneysaa
in bukaanku dib u bilaalbo socod iyo dhaqaaqiisi nolol maalmeed midaas
oo sii xumeyn doonto xaalada caafimaad ee beerka ayadoo bilooyin kadib
(6 bilood) uu cudurkii u gubaayo nooca raagiska yeesha (Chronic
Hepatitis).
Cawaaqibta Dambe ee Cudurka Cagaarshowga
Cudurka
cagaarshowga noocyada B (HBV) iyo C (HCV), wuxuu noqon karaa nooca
cusub (Acute Hepatitis) iyo nooca raagiska yeesha (Chronic Hepatitis).
Cagaarshowga
nooca B infekshankiisa cusub (Acute Hepatitis) badanaa waa laga restaa
muddo kadib , waxana ugu wacan difaaca qofka 90%, halka 10% uu noqdo kan
raagiska yeesha (Chronic Hepatitis).
25% - 30%
wuxuu u gudbayaa nooca beerka adkaada (Liver Cirrhosis) caloosha oo biyo galaan (Ascites)
(20% - 25%) wuxuu u gudbaa kansarka beerka ku dhaca ( Liver Cancer – HCC).
Cagaarshowga
nooca C (HCV) 75% - 80% wuxuu noqdaa kan raagiska yeesha (Chronic
Hepatitis). 20% - 25% wuxuu u gudbaa beerka adkaada calooshana biyo
galaan (Liver Cirrhosis) iyo kansarka beerka
ku dhaca (Liver Cancer – HCC).
Siyaabaha looga hortago Cagaarshoowga
Ka hortagga cudurka cagaarshowga waxaa muhim ah in laga fogaado qaabkii aan soo sheegnay uu cudurka ku gudbo.
Ugu
horeen waa in la xoogiyaa nadaafada gacmaha cuntada ka hor iyo markii
musqusha lagalo, waa in la xoojiyaa nadaafada guriga iyo musqusha, waan
in si fiican loo mayraa qudaarta, waa in lailaaliyaa
nadaafada raashiinka lacuno.
Waxaa
kaloo muhiim ah cirbadaha leesku duro,sakiinta garxiirka iyo cadayga
ilkaha in aan wadar loo isticmaalin, laguna tuurin dibadda. Sidoo kale
waxaa muhiim ah qalabka loo isticmaalo ilka
bixinta dalqa gooynta qungooynta gudniinka wiilasha dhaga durista uu
nadiif yahay lana jeermi dilo taaso laga helo xarumaha caafimaadka.
Lamaanaha isguursanaya waa in ay iska baaraan feyruska cagaarshowga
nooca B.
Ka
hortagga ugu muhimsan waa tallaalka cagaarshowga nooca A (HAV) iyo
nooca B (HBV), oo ka hortagaya in cudurka cagaarshowga qofku haleelo
wuxuu siinayaa awood difaac oo joogto noqota.
Tallaalka
Cagaarshowga B ee (HBV) 95-98% ayuu ka hortagaa in cudurkii u gudbo ama
yeesho raagis (Chronic Hepatitis) ama u gudbo Beerka oo adkaada biyana
galaan (Liver Cirrhosis)
ama u beddelmo kansarka bani’aadamka khatarta ku ah ee beerka ku dhaca (Liver Cancer).
Tallaalkaan
nooca B ee (HBV) waxaa la soo saaray 1982 helitaankiisa waddamada soo
koraaya waa ka wanaagsan yahay waqtiyadii hore, waxaana loo qaataa marka
hore Bil kadib 6 bil kadib ( 0, 1,
6) ,Ururka caafimaadka adduunka wuxuu ku daray oo laga mid dhigay
tallaalada joogtada ah ee caruurta la siiyo (EPI) isagoo la raacsiiyey
tallaalka DTP looguna magac daray Pentavalent
kaasoo waddaankeena soomaaliya manta laga heli karo.
Talo-siinta qofka qaba cudurka cagaarshowga
Bukaanka qaba cudurka cagaarshowga waxaan kula talinayaa
marka uu cudurka isku arko in durbadiiba uu la xiriiro dhaqtar, isla markaasna qaato talada iyo daawada uu siiyo dhaqtarka.
Ugu horeyntii waxaa la faryaaa:
1.
Nasasho dheer oo sariirta korkeeda uuku nasto, wax shaqo ahna uu ka fogaado muddo dhan ugu yaraan 3 ilaa 4 usbuuc.
2.
Raashinka: Qofku haduu afka wax ka qaadan karo waa in uu badsadaa
qaadashada cuntada macaan ama malabka shinnida si uu helo tamar badan
(energy). Dabcan arrimahaas aan soo sheegnay waa ka reebban yihiin qofka
kaadi-macaanka qaba.
C/raxmaan Diini, Hiiraan Online[email protected]